De meeste waarden en normen van mensen zijn impliciet: ze worden niet uitgesproken, niet verwoord, zijn niet bewust, maar toch zijn ze altijd aanwezig in het handelen van mensen.
Sommige mensen hebben meer geleerd hun waarden en normen en bijbehorende gevoelens, bedoelingen, en dergelijke expliciet te maken dan andere. Dat is erg afhankelijk van de socialisatie die ze ondergaan hebben en daarmee van de cultuur, de samenleving, de groep waarin ze opgegroeid en opgevoed zijn. Het maakt ontzettend veel uit of je opgroeit in een gezin waar over alles gepraat kan worden of juist alle mogelijke onderwerpen nooit besproken mogen worden. Het maakt ook ontzettend veel uit of je opgroeit in een cultuur / samenleving waarin het individu belangrijker gevonden wordt dan de groep of juist in een cultuur waar de groep het allerbelangrijkste is.
Waar waarden en normen impliciet hun rol spelen wordt het verwerven van kennis van waarden en normen problematisch. In dergelijke omstandigheden wordt het voor mensen noodzakelijk om waarden en normen 'aan te voelen', maar het risico daarvan ligt voor de hand: je denkt iemand aan te voelen, maar achteraf blijkt dat je helemaal niet goed aanvoelde wat iemand belangrijk en wenselijk vond, je interpreteerde wat je zag en hoorde totaal verkeerd. Bijvoorbeeld omdat je zonder het te beseffen uitging van bepaalde generalisaties en vooroordelen. Het is dus nogal gevaarlijk om te denken dat je iemand wel aanvoelt. Niet iedereen heeft evenveel mensenkennis, niet iedereen is even empathisch.
De kunst is dan toch om waarden en normen expliciet te krijgen op het moment dat het belangrijk is die waarden en normen duidelijk te hebben. Dat betekent dus voor iedere betrokkene het verwoorden van intuïties, gevoelens, gedachten en het leren op de juiste manier te interpreteren wat de ander naar voren brengt. Het is bepaald niet gemakkelijk. De hermeneutiek (= interpreteerkunde) kan ons hier misschien wat helpen.
Het eerste inzicht is dus dat er tussen mensen continu geïnterpreteerd wordt. Die interpretaties betreffen zowel de materiële werkelijkheid (kleding, sieraden, woning, werkplek, auto) als de werkelijkheid van menselijke handelingen die door mensen verricht worden. In die voortdurende en complexe stroom van wederzijdse interpretaties worden ook beelden opgebouwd van waarden en normen.
Het tweede inzicht is dat niemand in zijn interpreteren een bovenhistorisch en buitenmaatschappelijk standpunt kan innemen op grond waarvan zij of hij zou kunnen menen de objectieve waarheid te kennen over waarden en normen. Vanuit hermeneutisch standpunt heeft niemand de waarheid in pacht. Iemand interpreteert altijd vanuit een interpretatiekader dat gevormd is door de historische periode waarin iemand leeft, door de culturele en maatschappelijke situatie waarin iemand is gesocialiseerd, door de levensbeschouwing en de maatschappijvisie en het mensbeeld die iemand geleerd heeft normaal te vinden. Mensen met volstrekt verschillende achtergronden hebben verschillende interpretatiekaders en zullen elkaar nauwelijks begrijpen. En van geen enkel interpretatiekader kan gezegd worden dat het objectief het juiste is. Verder betekent dat ook dat elke visie er slechts één is en dat de waarden en normen die de ene mens wezenlijk vindt niet acceptabel hoeven te zijn voor een ander mens. Zoals nog zal blijken hoeft dit niet een volstrekte scheiding van werelden op te leveren en evenmin een volstrekt relativisme ten aanzien van waarden en normen, al lijkt dat op het eerste gezicht wel zo.
Dit is een schokkende constatering voor iedereen die er van uitgaat dat waarden en normen heteronoom zijn. Dit hermeneutische uitgangspunt staat namelijk niemand toe te menen dat haar of zijn levensbeschouwing de enig juiste is, het staat niemand toe te menen dat haar of zijn waarden en normen onveranderlijke, door god of de natuur of de staat voor eens en voor altijd gegeven grootheden zijn die eigenlijk voor iedereen zouden moeten gelden. Het hermeneutisch uitgangspunt sluit echter principieel ook geen enkele levensbeschouwing, geen enkel waarden en normensysteem uit, zolang ze gezien worden met de status van mogelijke interpretatiekaders voor mensen.
Het hermeneutisch standpunt geldt in principe voor alle mensen en heeft als achtergrond dat alleen bij dit uitgangspunt een openheid bereikt kan worden die noodzakelijk is in een wereld waarin mensen met verschillende interpretatiekaders elkaar ontmoeten. En die openheid is weer noodzakelijk voor het voortzetten van communicatie en/of dialoog tussen mensen op weg naar een beter begrip en een grotere eenheid.
Met het bovenstaande zeg ik natuurlijk tegelijkertijd dat ik zelf een voorstander ben van dit hermeneutisch uitgangspunt. Ook ík kan deze tekst alleen schrijven vanuit mijn interpretatiekader, een kader dat historisch, cultureel en maatschappelijk gebonden is. Iemand met een andere achtergrond, met andere waarden en normen, met een andere persoonlijkheid, met andere ervaringen zou een andere tekst geschreven hebben omdat zijn of haar interpretatiekader anders zou zijn dan het mijne. Maar het zou steeds één mogelijke tekst zijn, omdat geen enkele schrijver de waarheid in pacht kan hebben. En tegelijkertijd zou voor elke tekst gelden dat er een dialoog over zou moeten komen tussen mensen met een verschillend interpretatiekader in een streven naar de beste tekst die het meest acceptabel zou zijn voor de betrokken mensen. Want het blijft wel degelijk mogelijk te spreken van 'de beste tekst' en 'de beste interpretatie', echter niet meer afgemeten aan objectieve maatstaven maar aan wat mensen samen via een dialoog bepalen als de voorlopig meest acceptabele tekst.
Het derde inzicht is dat meer kennis van zaken kan leiden tot een betere interpretatie. In kringen van de hermeneutiek wordt hier wel gesproken van 'het verbreden van je horizon'. Interpretaties van mensen worden beter wanneer ze meer kennis van zaken hebben over zichzelf, dat wil zeggen: over hun eigen motieven, gevoelens, en ook over hun eigen waarden en normen. Daarnaast worden interpretaties van mensen beter wanneer ze meer kennis van zaken hebben over andere mensen, dat wil zeggen over de gewoonten, voorkeuren, communicatiepatronen, levensbeschouwing en dergelijke, en over de waarden en normen van die mensen. Het is ook die kennis die leidt tot meer openheid en respect voor andersdenkenden. Vanuit hermeneutisch perspectief is het fundamenteel dat mensen leren te luisteren en te observeren.