Nadenken over waarden en normen zou een stuk simpeler zijn, wanneer we allemaal nog in een homogene samenleving zouden leven. Maar dat is niet het geval.
Met het woord 'homogeen' - in bijvoorbeeld 'homogene cultuur' of 'homogene sociale groep' - bedoel ik dat vrijwel iedereen in een bepaalde cultuur of sociale groep dezelfde levensbeschouwing / maatschappijvisie / mensvisie / waarden en normen heeft. In een homogene cultuur heeft en kent iedereen zijn of haar rol, weet iedereen wat normaal en wat afwijkend is, en dergelijke.
Maar we zien steeds minder homogene samenlevingen. De wereld is één groot dorp geworden, mensen komen vrijwel overal waar vroeger nooit iemand kwam, de ene groep vermengt zich met de andere, de ene cultuur neemt allerlei elementen over van een andere cultuur. Ook de Nederlandse samenleving is duidelijk pluriform en multicultureel geworden. En gezien de toenemende migratie en mobiliteit in de wereld mag je verwachten dat dat in alle landen ter wereld alleen maar sterker zal worden. Gevolg is - zoals dagelijks blijkt - dat misverstanden en conflicten tussen verschillende bevolkingsgroepen gemakkelijk toenemen.
Stilstaan bij de waarden en normen van mensen is juist dan belangrijk wanneer (groepen) mensen elkaar niet meer perfect aanvoelen en begrijpen en wanneer (groepen) mensen het niet meer op wezenlijke punten met elkaar eens zijn. Een pluriforme en multiculturele samenleving maakt het nadenken over waarden en normen met andere woorden vrijwel noodzakelijk.
Het is typisch dat er om het onderwerp waarden en normen altijd een sfeer van noodzaak én onmacht hangt. Onmacht, omdat tegenstellingen in waarden en normen heel moeilijk hanteerbaar en/of oplosbaar blijken te zijn. Noodzaak, omdat juist in een pluriforme samenleving het samenleven pas mogelijk wordt bij wederzijds begrip en bij een goed begrepen tolerantie.
Dogmatisme is van alle tijden: ieder mens neigt ertoe zijn of haar eigen waarden en normen als de beste te beschouwen en ze als absoluut juist te zien. Maar dogmatisme is gevaarlijk. Denk aan al die autoritaire mensen die zichzelf fatastisch en superieur vinden en die hele bevolkingsgroepen als minderwaardig zien, autoritaire mensen die er geen gat in zien om hun waarden en normen op te leggen aan die andere mensen, ze te onderdrukken, te discrimeren, en zelfs te vernietigen.
Inmiddels weten we uiteraard dat mensen er heel verschillende waarden en normen op na kunnen houden, al naar gelang de historische periode of de cultuur of de samenleving of de groep waarin ze opgroeien en leven. Hoe moeten we met dat gegeven omgaan? Vaak bestaat er bij mensen op dit punt een cultuurrelativisme. Afhankelijk van het onderwerp stellen ze dan dat witte mensen niet over zwarte mensen kunnen praten, of mannen niet over vrouwen, of hetero's niet over homo's, en zo verder. Ik vind dat een veel te simpel standpunt en de gevolgen van zo'n benadering zijn dramatisch. Dramatisch, omdat dan heel de wereld wordt opgedeeld in groepen die elkaar nooit zullen kunnen begrijpen en aanvoelen en verder helpen. Op die manier is elk idee van samenleven, solidariteit, humaniteit en dergelijke onmogelijk.
Ik deel dan ook de mening van een filosoof als Jacques de Visscher die stelt:
"Helaas is dat pluralisme een relativisme geworden in de aard van: 'Zijn dat jouw waarden? Oké, goed, dat zijn jouw waarden, ik heb de mijne'. De dialoog kan hier zelfs niet meer werken: 'waarom moet ik mij bemoeien met jouw waarden en jij je met de mijne? Ik heb op mijn manier gelijk en jij op de jouwe'. Op die wijze is zelfs de minimale consensus om rechtvaardigheid te behouden of te herstellen onmogelijk. Als waardenpluralisme waardenrelativisme wordt, krijg je een uitholling van de maatschappelijke integratie." Op de vraag of consensus dan nog wel mogelijk is, antwoordt hij: "We moeten daar wel in geloven. Eigenlijk hebben we geen keuze." (Filosofie Magazine 1 (1992) nr 2, p. 29-29)
Dogmatisme is gevaarlijk, maar cultuurrelativisme ook. De kunst is daarom om het ondoordachte relativisme te bestrijden zonder in dogma's te vervallen, of andersom: de dogma's te bestrijden zonder in een zinloos relativisme te vervallen. Mensen worden denk ik pas volwassen wanneer ze een rationaliteit leren opbrengen die onzekerheden accepteert zonder het streven naar eenheid tussen mensen te grabbel te gooien. Er is geen samenleving mogelijk wanneer mensen leven vanuit dogma's en er is ook geen samenleving mogelijk wanneer mensen elke opvatting even acceptabel vinden. De enige weg is de moeilijke weg.