Een actor kiest voor een bepaalde handeling. We gaan er normaalgesproken van uit dat de actor ook een andere handeling had kunnen kiezen. We schrijven hem daarmee tegelijkertijd een zekere mate van vrijheid toe, een vrijheid op grond waarvan we de actor ook verantwoordelijk stellen voor zijn handeling. Daarbij gaan we er dus stilzwijgend van uit dat er voor de actor ook werkelijk iets te kiezen valt.
Maar is het eigenlijk terecht vrijheid van keuze bij de actor te vooronderstellen? We hebben immers gezien dat de actor gesitueerd is: de actor handelt dus op basis van lichamelijke, psychische, maatschappelijke en culturele invloeden die de actor maken tot wat zij is. Het handelen van de actor is dus niet alleen gebonden aan wat de actor zelf is, maar ook gebonden aan de impliciete of expliciete regels van de handelingssituatie - bijvoorbeeld de waarden en normen voor hoe mensen zich tegenover elkaar horen te gedragen.
Deze paradox - dat we een actor vrijheid van keuze toeschrijven terwijl we tegelijkertijd moeten erkennen dat de actor van alle kanten gebonden is - heeft in de filosofie geleid tot het vrijheid-determinisme-debat.
Sommige filosofen en wetenschappers - de zogenaamde deterministen - doen het voorkomen alsof mensen niet anders kunnen dan zich in voorgegeven perspectieven bewegen en dat hun gedrag voor 100% wordt bepaald door achterliggende factoren. Daarmee roepen ze een tamelijk fatalistisch beeld op: mensen worden in wat ze doen voortdurend gestuurd door biologische, psychische, sociale, culturele invloeden en het lijkt er op dat er geen ontkomen aan is. Daarmee is wat er gebeurt wat er gebeurt en wat er verandert wat er verandert; en als mensen hier iets doen, doen ze dat gewoon omdat ze niet anders kunnen. Er valt dan voor actoren niets te kiezen, ze kunnen voor wat ze doen dan ook niet verantwoordelijk gesteld worden omdat ze niet vrij waren om te kiezen.
De praktische consequenties van dit standpunt zijn groot: niemand kan verantwoordelijk gesteld worden en dus heeft ook straffen en belonen van mensen geen betekenis meer. De hele samenleving zou dan opgeheven moeten worden. Een onmogelijk standpunt.
Als reactie hier op was er dan ook de positie van de indeterministen. Hun denkwijze komt in het kort neer op het volgende. Niet alles in het heelal is te vangen in oorzaak-gevolg-relaties, er is ruimte voor toevalligheid en spontane gebeurtenissen. Dat geldt ook voor het gedrag van mensen: niet alles wat mensen doen wordt gestuurd door determinerende factoren, er is ruimte voor vrije keuzen waarvoor mensen dan ook verantwoordelijk gesteld kunnen worden.
Daarmee redden de indeterministen de samenleving, dat is mooi, maar tegelijkertijd maken ze van de materiële werkelijkheid een onvoorspelbaar geheel en dat is eveneens een onmogelijk standpunt. Een wereld waarin het niet zeker is dat er uit een waterkraan water komt en geen cyaankali, een wereld waarin een lichaamsdeel ineens spontaan een andere functie aanneemt, is even onleefbaar als een samenleving waarin mensen niet voor hun daden verantwoordelijk gesteld kunnen worden.
Voor mijn gevoel is hier sprake van een schijndiscussie. Het heeft naar mijn smaak noch zin om te ontkennen dat die sturende invloeden er zijn, noch zin om te ontkennen dat mensen desondanks zelf de touwtjes in handen hebben.
Ik heb er geen moeite mee de stelling te accepteren dat mensen voor 100% gedetermineerd zijn. Wat mensen ook doen en overwegen en kiezen, steeds is er een biologische of andere grondslag waaruit handelingen en afwegingen voortkomen, zonder dat mensen dat hoeven te weten. Maar juist de totaliteit van dat gegeven lost niets op en maakt het tamelijk zinloos om er mee bezig te zijn.
Tegelijkertijd is er in de praktijk van alledag geen mens die zal ontkennen dat mensen voor een aantal handelingen direct verantwoordelijk gesteld kunnen worden. Verantwoordelijkheid veronderstelt dat iemand anders had kunnen kiezen dan hij deed. Keuzen kunnen maken veronderstelt een bepaalde mate van vrijheid, ongeacht de vele determinanten die op mensen inwerken.
Een voorbeeld. De verkrachter verkracht op grond van alles en nog wat, op grond van zijn lijf, zijn opvoeding, de maatschappij waarin hij leeft enz. De vrouw die verkracht wordt vindt dat verschrikkelijk op grond van alles en nog wat, op grond van haar lijf, haar opvoeding, de maatschappij waarin zij leeft enz. Maakt dat de verkrachter minder verantwoordelijk voor zijn daad? Kan hij zich beroepen op al die determinanten en er zich mee verontschuldigen? En wat determineert dan dat hij zich wil verontschuldigen, dat hij zich beroept op determinanten? Maakt dat de verkrachting minder traumatisch voor de vrouw die verkracht wordt? Heeft ze er geen last van omdat ze zich realiseert dat ze er alleen maar last van heeft door allerlei determinanten? En wat maakt dan dat ze er geen last meer van heeft? En zo voort, want er is geen eind aan determinanten.
Determinanten zijn boeiend voor wetenschappelijk onderzoek van buitenaf. In de sfeer van handelende mensen gaat het niet om determinanten van buitenaf, maar om de redenen van binnenuit die die mensen kunnen aanvoeren.
Een actor verontschuldigt en verantwoordt zich niet met een verwijzing naar determinanten, want die zijn er voor iedereen altijd. Een actor verontschuldigt en verantwoordt zich via het geven van goede redenen die voor hem en zijn situatie een rol spelen en probeert een andere actor daarmee inzicht te geven in zijn handelen en probeert de ander eventueel te overtuigen van de subjectieve noodzaak van de handelingen die hij verrichtte. Andere actoren kunnen die goede redenen ter discussie stellen en afwijzen of er mee akkoord gaan.
Ergens is er natuurlijk wel een verband tussen determinanten en goede redenen. Je zou kunnen zeggen dat determinanten voor een actor pas interessant worden wanneer hij zich van een determinant bewust wordt en zich die determinant op een bepaalde manier toe-eigent. Denk aan bepaalde vormen van psychotherapie. Maar dat kan ook betekenen dat de determinant ineens geen determinant meer is. Wanneer iemand zich realiseert dat deze westerse samenleving hem opjaagt, dan kan hij eventueel proberen om dingen te ondernemen die maken dat dat niet meer gebeurt (van voltijd- naar deeltijdwerk overstappen bijvoorbeeld).
Een visie die het handelen van mensen benadrukt impliceert de opvatting dat de actor de vrijheid had om anders te kiezen. Dat laatste betekent dus niet de ontkenning van gesitueerdheid en regelgeleidheid, integendeel zelfs. Maar wel gaat men er hier van uit dat noch de gesitueerdheid noch de regelgeleidheid dwingen in de richting van één bepaalde keuze: een actor kan bijvoorbeeld leren zich te bevrijden van bepaalde vormen van gesitueerdheid of kan bijvoorbeeld besluiten de regels te overtreden of te veranderen.
Binnen een filosofie van het handelen heeft het daarom zowel zin om te kijken naar alle factoren die iemands handelen meebepalen als naar mogelijkheden om iemands vrijheid en vermogen tot handelen te vergroten. Dat kan door allerlei beperkingen zo veel mogelijk op te heffen, bijvoorbeeld door een actor via het stimuleren van reflectie te emanciperen en vrijer te maken. Sterker nog: iemands inzicht in haar gesitueerdheid en regelgeleidheid kan juist ook leiden tot een besef van een ander handelingsrepertoire met andere handelingsmogelijkheden.