Eén aspect van het verhaal van een actor is, dat de actor via zijn verhaal verantwoording kan afleggen over zijn handeling. Het gegeven dat een handeling voortkomt uit een keuze op grond van afwegingsprocessen, brengt verantwoordelijkheid met zich mee. De actor kan om verantwoording gevraagd worden en kan zelf verantwoording afleggen.
Belangrijke vraag wordt dan: waarvoor kunnen we een actor nu precies verantwoordelijk stellen wanneer hij een handeling verricht (heeft)? Hoe ver gaat die verantwoordelijkheid van een actor, gezien het gegeven dat een actor alleen vrij kan kiezen in gebondenheid?
Allereerst kan men stellen dat de actor in ieder geval verantwoordelijk is voor de beslissing die hij neemt om al of niet een bepaalde handeling te verrichten. Het heeft zin dat sterk te benadrukken, omdat daarmee het bestaan van keuzevrijheid bij handelen nog eens extra accent krijgt.
Met een verwijzing naar je gebondenheid ontkennen dat je een keus had - zeggen "ik kon niet anders" - betekent dat je wilt verbergen of ontkennen dat je ook toen koos, bijvoorbeeld om het bevel op te volgen, om je neer te leggen bij de dwang van de situatie, om zogenaamd niet te kiezen.
Je kunt wel zeggen: ik vond het in die situatie verschrikkelijk moeilijk om te kiezen en om verantwoordelijkheid voor mijn handelen te dragen. Dat betekent dan dat je een goed besef had van de moeilijkheid om in die bepaalde situatie uit je afwegingsprocessen een beslissing tot handelen af te leiden. En wie zal ontkennen dat in bepaalde situaties de keuze voor een bepaalde handeling verschrikkelijk zwaar is? Maar in principe kon je kiezen om het anders aan te pakken dan je gedaan hebt of nog doet.
Is een actor nu ook verantwoordelijk voor de beoogde gevolgen van een gekozen handeling? Ik denk van wel.
In een keuze denk je na over na te streven doelen, je wilt iets bereiken met je handeling, en dat houdt in dat je bepaalde gevolgen van je handeling incalculeert, dus daar kies je ook voor.
Wel is het zo dat deze oplossing van de gestelde vraag zijn beperkingen heeft: iemand kan bijvoorbeeld zeggen dat hij alleen maar beoogde een brandende sigarettenpeuk kwijt te raken en niet beoogde een bosbrand te veroorzaken. Dat verhaal van de actor bevat echter een interpretatie waarmee wij het als toeschouwers niet zonder meer eens hoeven te zijn. Vandaar het volgende punt.
Is een actor eveneens verantwoordelijk voor niet-beoogde gevolgen van zijn handeling die hij desondanks wel had moeten of kunnen weten?
Ook dat lijkt me zo te zijn. Het lijkt me acceptabel dat we tegen iemand zeggen: je had de mogelijkheid van een bosbrand als gevolg van je handeling - een brandende sigarettenpeuk weggooien in die situatie - in je afwegingen kunnen en moeten betrekken, en daarom stellen we je verantwoordelijk voor die bosbrand. Hier is echter per geval en per situatie een afweging nodig: was iemand toerekeningsvatbaar? kon de actor inderdaad die gevolgen voorzien en voorkomen? was iemand alleen aansprakelijk of waren er ook anderen? kunnen we verzachtende omstandigheden constateren? en dergelijke.
Dit is te meer een dringend punt, omdat het zeker niet zo is, dat een actor verantwoordelijk is voor alles wat er na zijn handeling gebeurt. De al of niet beoogde gevolgen van iemands handeling gaan immers altijd samen met de gevolgen van de handelingen van andere actoren en met gevolgen voortkomend uit factoren in de situatie waarop niemand invloed heeft.
Het leggen van een monocausale relatie tussen de handeling van een actor en wat er na die handeling allemaal gebeurt, bijvoorbeeld in zinnen als "X heeft verdriet / springt uit het raam, omdat ik een bepaalde opmerking maakte / de relatie met hem verbrak", kan dus leiden tot een - rationeel bezien - zinloos verantwoordelijkheids- of schuldgevoel, simpelweg omdat niemand zo kan handelen dat hij alles wat er na zijn handeling gebeurt zou kunnen overzien of zou kunnen voorkomen.
Ook maatschappelijk bestaat de neiging om individuele actoren verantwoordelijk te stellen voor zaken waarvoor ze onmogelijk in hun eentje verantwoordelijkheid kunnen dragen. Te vaak worden bijvoorbeeld door politici en bestuurders simpele monocausale relaties gelegd tussen de handelingen van een actor en bepaalde vervelende dingen die er met een actor gebeuren ('victim blaming').
Een voorbeeld. Wanneer ik er voor kies om sigaretten te roken, handel ik, en ben ik daarmee verantwoordelijk voor mijn eigen beslissing, voor de beoogde gevolgen (maar die kunnen zijn: me even ontspannen, en dergelijke), en voor de gevolgen die ik had kunnen weten (dat teer en nicotine een slechte uitwerking hebben op mijn longen en door meeroken op de longen van anderre mensen).
Maar daarmee ben ik nog niet verantwoordelijk voor alles wat er na mijn handeling met mijn gezondheid gebeurt, bijvoorbeeld dat ik een longziekte krijg. Ik ben daarvoor ongetwijfeld gedeeltelijk verantwoordelijk, maar degenen die luchtvervuiling en fijn stof veroorzaken ook en zelfs degenen die in mijn leef- woon- en werksituatie op allerlei manieren - onredelijke eisen stellen, mensen opjagen, geluidsoverlast toestaan - stress veroorzaken.
Ik wil niet zeggen: "Roken veroorzaakt longkanker" of "Ik krijg een longziekte, omdat ik rook". Roken is niet de enige noodzakelijke of voldoende voorwaarde daarvoor. Ik kan niet in mijn eentje als actor verantwoordelijk zijn voor mijn gezondheid en welzijn, juist omdat elke actor in haar handelen te maken heeft met het totaal van de handelingssituatie waarin ook anderen en maatschappelijke systemen (de industrie, de regering) een belangrijke rol spelen.
Het is dus lang niet altijd duidelijk waarvoor een actor nu precies verantwoordelijk gesteld kan worden. Het is in veel gevallen helemaal niet zo eenvoudig om de gevolgen van bepaalde handelingen in te schatten. Ook hier geldt weer dat actoren moeten leren gevolgen van handelingen te voorspellen. Maar dan nog geldt voor iedere actor dat hij nooit álles kan voorzien.
Miriam van Reijen (1984a; 1984b) wijst er op dat veel mensen hun mogelijkheden op dat punt overschatten en dat ze het zichzelf daarmee nodeloos lastig maken. Actoren schrijven bepaalde gevolgen na hun handelingen vaak te snel toe áán die handelingen en voelen zich dan verantwoordelijk en schuldig, omdat ze het gevoel hebben dat ze die gevolgen hadden moeten voorzien. Terwijl ze dat in veel situaties aantoonbaar niet hadden kúnnen voorzien en zich dus eigenlijk helemaal niet verantwoordelijk en schuldig hoeven te voelen.
Van Reijen noemt het een soort van hoogmoedswaanzin om altijd te denken dat de dingen aan jou liggen, dat jij bepaalde situaties had kunnen voorkomen. Dat is een aardige gedachte, vind ik. Het heeft weinig zin om anderen te veel verantwoordelijkheid in de schoenen te schuiven, maar het heeft evenmin zin om jezelf te veel verantwoordelijkheid op te leggen.
De kunst is zowel om te zien in welke situaties mensen met hun handelingen wél iets kunnen bereiken (waarvoor ze dus verantwoordelijk gesteld mogen worden), als te zien in welke situaties mensen met hun handelingen geen enkele invloed hebben (en waarvoor ze dus ook nooit verantwoordelijk gesteld mogen worden). En dat betekent weer: het is goed als mensen geen genoegen nemen met simpele vanzelfsprekendheden en blijven nadenken over waar de grenzen liggen, over wat wél kan en niet kan.