Allereerst het gegeven dat (groepen) mensen verschillende waarden en normen kunnen hebben ten aanzien van hetzelfde punt. Iedereen die verschillende historische perioden van een samenleving met elkaar vergelijkt, iedereen die verre reizen maakt naar heel andere culturen, iedereen die in een pluriforme samenleving regelmatig omgaat met groepen met een andere culturele achtergrond, heeft dit ervaren.
Men kan dus feitelijk constateren dat in verschillende historische perioden en in verschillende culturele of maatschappelijke groepen vaak heel verschillende gewoontes, handelwijzen, gedragsregels, kortom waarden en normen voorkomen. En het kan elk maatschappelijk terrein betreffen: begroetingsgewoontes; manieren om voedsel te bereiden; kleedgewoonten; rituelen bij huwelijk, geboorte, ziekte, dood; seksusaliteit; de rol van mannen en vrouwen; de rol van kinderen en ouderen; en nog veel meer.
Op de meeste mensen maken die verschillen grote indruk. Misschien zelfs wel zo veel dat ze in hun verhalen vergeten de overeenkomsten te vermelden die misschien minder opvallend en minder grijpbaar zijn. Want - laten we eerlijk zijn - tegelijkertijd is er ook veel herkenbaar, als we een ontmoeting met andere tijden en met andere culturele en maatschappelijke groepen hebben. Het is niet moeilijk om in historische boeken overr een ver verleden allerlei emoties en handelwijzen van mensen te herkennen: het is duidelijk wanneer er feest is en het is even duidelijk dat er opstand zal komen. Het is nog minder moeilijk om dat bij groepen mensen te ervaren die in het heden leven. Zouden mensen van verschillende culturen van elkaar niet de blijheid en het verdriet, de rust en de onrust, de vrolijkheid en de ernst, de verlegenheid en de brutaliteit, en dergelijke kunnen herkennen, dan was er werkelijk geen enkel contact mogelijk. Maar dat is niet wat de wereldreizigers vertellen en het is evenmin wat groepen in een pluriforme samenleving van elkaar vertellen. De vraag is dus of de verschillen in waarden en normen - die er inderdaad zijn - niet gepaard gaan met overeenkomsten in waarden en normen.
Het grootste probleem is misschien wel dat overeenkomsten en verschillen in waarden en normen zo gemakkelijk samen gaan. Het is zeer wel mogelijk dat in alle culturen respect voor de oudere mens een fundamentele waarde vertegenwoordigt, terwijl de normen die daarvan afgeleid worden van cultuur tot cultuur opvallend verschillen. In de ene cultuur kan de norm zijn dat het goed is om oudere mensen een vooraanstaande positie in de familie te geven vanwege hun ervaring en hun wijsheid en hen zo lang te verzorgen als nodig is. In een andere cultuur kan de norm zijn dat het goed is om oude mensen die zo langzamerhand niet meer voor zichzelf kunnen zorgen met hun instemming dood te maken, zodat zij nog met hun beste krachten kunnen doorleven in een leven na de dood. De onderliggende waarde is dezelfde, de praktische uitwerking in normen is verschillend.
Er zijn dus overeenkomsten in waarden tussen verschillende culturen, vooral als het om fundamenteel menselijke zaken gaat zoals leven en dood, seksualiteit en relaties, ziekte en genezing, misdaad en straf. Maar er kunnen ook verschillen in waarden zijn, bijvoorbeeld ten aanzien van het belang van arbeid, het belang van efficiëntie, het belang van beheersing van de natuur, het belang van actief handelen, het belang van zelfstandigheid.
Ten aanzien van normen geldt hetzelfde. Er kunnen overeenkomsten in normen zijn tussen verschillende culturen, zelfs op basis van uiteenlopende waarden. De ene cultuur kan als fundamentele waarde hebben dat een voorbereiding op een leven na de dood wenselijk is, de andere cultuur de waarde dat alle aandacht moet uitgaan naar het leven nu en dat er geen leven na de dood bestaat, en toch kunnen beide culturen als concrete norm hebben dat je het dode lichaam hoort te verbranden. Dat er bij verschillen in waarden verschillende normen voorkomen is duidelijk, maar zoals ik zojuist aangaf komen dus ook bij gelijke fundamentele waarden grote verschillen in normen voor. En juist omdat normen in het sociale veld gedragsregels zijn, kun je stellen dat die opvallende verschillen in gewoonten die zoveel mensen constateren, direct te maken hebben met verschillen in normen en waarschijnlijk minder met verschillen in waarden.
Omdat verschillen in waarden en normen problemen met zich meebrengen in de waardering van die waarden en normen (en praktisch leiden tot veroordeling van andere mensen en van intolerantie), hebben veel ethici en cultureel antropologen de behoefte gevoeld te zoeken naar wat men noemde universalia, dat wil zeggen: naar overeenkomstige kenmerken, gewoontes, waarden en normen van mensen in welke cultuur of historische periode dan ook.
De redenering op de achtergrond is: overal hebben mensen in principe dezelfde lichaamsbouw en lichaamsfuncties, overal is er sprake van eten en drinken, slapen en opstaan, werken en feesten, seksualiteit en relaties, overal spelen dezelfde gevoelens in en tussen mensen, dus waarom zouden er geen diepgaande overeenkomsten in waarden en normen kunnen bestaan tussen verschillende culturen en volkeren, tussen verschillende sociale groepen?
Toch blijkt het vinden van universalia helemaal niet zo eenvoudig, omdat mensen weliswaar overal werken en feesten en dergelijke maar niet overal hetzelfde beleven bij en hetzelfde belang hechten aan die activiteiten. Zie hierboven. Desondanks is het idee op de achtergrond niet onterecht en blijft het altijd belangrijk oog te houden voor die zaken die mensen uit uiteenlopende historische perioden, culturele en maatschappelijke groepen meer bindt dan scheidt.
Verschillen en overeenkomsten in waarden en normen kunnen weer impliciet en expliciet zijn. Dat maakt in de praktijk veel uit. Wanneer in een relatie tussen mensen onuitgesproken verschillen in waarden en normen spelen, kan dat tot erg frustrerende situaties leiden voor alle betrokkenen. Het zou dan goed zijn, lijkt me, als die verschillen in waarden en normen ook als zodanig verwoord worden. Pas dan kan er ook werkelijk rekening mee gehouden worden.
Dit betekent voor mensen in een samenleving dat het erg belangrijk is meer kennis op te bouwen van de waarden en normen die zij zelf fundamenteel achten en van de waarden en normen die fundamenteel zijn voor andere mensen. Meer kennis van de waarden en normen in een samenleving leidt tot meer kennis van verschillen en overeenkomsten in waarden en normen waardoor tolerantie kan groeien.