Het zal duidelijk zijn dat iemands tolerantie tegenover anderen sterk afhangt van de vraag hoe relativistisch of absolutistisch hij/zij is wat betreft zijn/haar waarden en normen ten aanzien van ... (vul maar in: eten, kleden, werken, seksuele voorlichting, vrijen, rol als vrouw / man, en dergelijke).
Want precies het probleem van de universaliseerbaarheid, precies die discussie tussen normatief / ethisch absolutisten en normatief / ethisch relativisten roept de vraag op hoe tolerant mensen nu eigenlijk moeten zijn tegenover waarden en normen die voor hun gevoel onjuist, moreel verwerpelijk, praktisch onwerkbaar, en dergelijke zijn. Een positiebepaling ten aanzien van die vraag is ingewikkeld.
Tolerantie als begrip wordt door de meeste mensen vertaald met 'verdraagzaamheid'. Dat is terecht en dat is eigenlijk een heel fraai Nederlands woord, dat goed weergeeft waar het om gaat. 'Tolerant zijn' betekent niet dat men het met andere afwijkende normen en waarden eens moet zijn, dat men waarden en normen van andere culturele en maatschappelijke groepen positief moet waarderen. Veel mensen denken nog steeds dat dat noodzakelijkerwijs bij tolerantie hoort.
Ik hoop inmiddels duidelijk gemaakt te hebben dat dat geenszins zo is. 'Tolerant zijn' heeft ook niets te maken met cultuurrelativisme of met de moderne zogenaamd alles goedkeurende 'moet kunnen'-mentaliteit waarmee je in feite alleen maar de discussie met andere normatieve uitgangspunten uit de weg gaat. De essentie van tolerantie is het verdragen van en ruimte laten aan waarden en normen van anderen - ook al wijken die af van de jouwe - voor zover dat binnen bepaalde maatschappelijke kaders mogelijk is of toegestaan kan worden.
Met andere woorden: tolerantie is het praktisch ruimte laten voor andere levenswijzen gebaseerd op andere waarden en normen binnen de kaders van een democratische samenleving. 'Praktisch ruimte laten' betekent dan zoiets als: ik waardeer die en die leefwijze (bijvoorbeeld een christelijke / hindoestaanse / kapitalistische / communistische leefwijze of opvatting) zelf niet positief, maar ik wil mensen met die leefwijze of opvatting niet opsluiten of hun leefwijze verbieden en respecteer hun waarden en normen in die zin. 'Binnen de kaders van de democratische samenleving' betekent: sommige waarden en normen kunnen niet praktisch toegestaan worden om maatschappelijke redenen, bijvoorbeeld de oproep van fundamentalisten om mensen met andere meningen in de pan te hakken of - iets simpeler - roken in openbare gebouwen. Ook een democratie moet grenzen stellen aan bepaald gedrag, niet alles kan zonder meer toegestaan worden. Uiteraard is daarvoor een normatieve discussie op maatschappelijk vlak (bijvoorbeeld in de politiek, maar zeker niet alleen daar) over de aanvaardbaarheid van bepaalde waarden en normen en hun praktische vertaling wezenlijk.
Tolerantie is - juist vanwege de samenhang met het absolutisme en relativisme ten aanzien van waarden en normen - afhankelijk van de waarden en normen waarover het in een bepaalde context gaat. Tolerantie ten aanzien van andere normen voor hoe mensen elkaar horen te begroeten zal meestal wel opgebracht worden. Maar tolerantie ten aanzien van andere waarden en normen met betrekking tot leven en dood, seksualiteit, liefde, zwangerschap, geboorte, ziekte, handicap is voor de meeste mensen in de meeste situaties veel moeilijker. Hoe fundamenteler waarden en normen in het leven van mensen zijn, hoe moeilijker het wordt om tolerant te zijn. In het samenleven van mensen gaat het vaak om fundamentele waarden en normen. Dat maakt tolerantie gemakkelijk tot een probleem.
Mensen zijn daarom lang niet altijd tolerant. Juist als het om fundamentele zaken gaat zijn ze vaak niet tolerant en ontstaan er flinke onenigheden en discussies. Kijk maar eens naar de trend op sociale media waar mensen iedereen afzijken die het niet met hun standpunten eens is. Tegelijkertijd is er bij andere mensen weer een andere trend te zien: daar hóór je tolerant te zijn en zijn mensen zo bang om intolerant genoemd te worden dat ze vervallen in pseudo-tolerantie. Ze doen zich tolerant voor, praten zo, maar zijn het dan in de praktijk nog niet altijd.
Wat mensen zeggen is niet altijd wat ze doen. Ook in omgekeerde richting trouwens: sommige mensen praten erg intolerant en blijken in de praktijk heel tolerant. 'Moet kunnen'-gedrag is ook vaak pseudo-tolerant: het klinkt zo sociaal en zo aardig wanneer iemand hardop zegt dat een waarde of norm moet kunnen, dat het hem of haar allemaal niet uitmaakt, dat mensen zelf maar moeten weten wat ze doen, en dergelijke. Maar in de praktijk valt men gemakkelijk door de mand, omdat tolerantie in die zin van echt ruimte laten vaak erg moeilijk is.