In grote lijnen zijn er twee perspectieven op waarden en normen: het perspectief dat zegt ze gegeven zijn / van buitenaf komen en dat mensen zich aan die waarden en normen moeten aanpassen en het perspectief dat zegt dat ze door mensen gemaakt zijn en dat mensen ze dus ook kunnen veranderen als ze dat willen.
Vanaf Plato is er in de filosofie een opvatting die waarden en normen ziet als goddelijke en onveranderlijke gegevenheden waarnaar mensen zich hebben te richten. Mensen horen bijvoorbeeld te streven naar rechtvaardigheid en naastenliefde, waarbij ook vaak precies is omschreven wat rechtvaardig is en wat naastenliefde inhoudt. Mensen horen op vastgestelde manieren samen te leven, relaties te onderhouden, hun dag in te delen, en dergelijke. De gedragsregels (de normen voor hoe mensen zich horen te gedragen) zijn duidelijk. Mensen hebben zélf geen zeggenschap over die waarden en de concrete invulling ervan; zij horen hun leven gehoorzaam naar die waarden in te richten.
In deze opvatting staat heteronomie centraal: het idee dat de wetten en gedragsregels voor mensen van buiten af komen en dat mensen zich daar naar moeten richten. Waarden en normen zijn hier onveranderlijke dingen.
Eveneens vanaf het begin van de westerse filosofie bestaat er een opvatting (bij de Sofisten) die zegt dat er geen onveranderlijke of absolute waarden zijn die als een algemeen goed of einddoel van mens en samenleving kunnen fungeren. Precies bij die gedachten sluit het denken van de 18e eeuw (de Verlichting) en van tweede helft van de 19e eeuw aan, waarin het idee 'waarden' is uitgewerkt.
Het centrale idee hier is steeds autonomie: mensen kiezen zelf voor bepaalde waarden en normen die ze zelf als het meest fundamenteel zien. Waarden zijn geen feitelijke gegevenheden die mensen maar te accepteren hebben, waarden zijn geen onveranderlijke en vaststaande dingen.
Die opvatting zegt eigenlijk het volgende. Waarden zijn geen waarneembare dingen en zelfs geen eigenschappen van de dingen of personen zelf, we kunnen ze niet vastpakken, meten, meenemen, en zo verder. Dingen of handelingen of personen zijn niet mooi of rechtvaardig, maar we noemen ze mooi of rechtvaardig op grond van gedachten over wat wenselijk is en wat niet (= waarden), over wat hoort en wat niet (= normen). Waarden functioneren als definities of constructies, ze maken het ons mogelijk om sommige zaken te bepalen als goed, wenselijk, en andere als onwenselijk, niet goed.
Waarden worden vanuit die laatste opvatting dus door mensen gemaakt en daarmee is de mogelijkheid van inhoudelijke veranderingen bij waarden en normen een gegeven. Inmiddels is deze opvatting de dominante opvatting onder veel (groepen) mensen.Maar ook vandaag de dag zal niet iedereen het eens zijn met deze opvatting, omdat sommige (groepen) mensen dus de onderliggende gedachte afwijzen en zullen beweren dat sommige waarden objectief gegeven zijn (bijvoorbeeld door een god, door de natuur of iets dergelijks) en niet aan verandering onderhevig kunnen zijn (een constatering) resp. moeten (een waardering) zijn.
In een multiculturele samenleving zullen dus sommigen de waarden en normen van mensen als relatief en veranderlijk / veranderbaar ervaren, terwijl anderen waarden en normen ervaren als vanzelfsprekend en vaststaand. En het is niet simpel. Het is bijvoorbeeld niet zo dat autochtonen allemaal autonomie-opvattingen hebben en allochtonen allemaal leven naar het idee van heteronomie. En het is evenmin zo dat religieuze mensen per se overtuigd zijn van heteronomie en niet-religieuze mensen van autonomie. Bovendien speelt hier voortdurend dat wat mensen zéggen te vinden, niet per se de opvatting is waarnaar ze handelen.
Zowel de heteronomie- als de autonomie-opvatting hebben hun moeilijke kanten die direct raken aan het onderliggende probleem van de absoluutheid dan wel relativiteit van waarden en normen. Het praktisch belang van helderheid ten aanzien van deze opvattingen is groot. Zie het onderdeel Tolerantie voor een verdere uitwerking van dit probleem.
Ik zelf stel me hier verder op het standpunt, dat waarden en normen door mensen geconstrrueerd zijn en dat wat (on)wenselijk is niet voor eens en voor altijd vastligt. Naar mijn idee kan de inhoudelijke invulling van waarden als rechtvaardigheid, naastenliefde, eerbied voor het leven en dergelijke dus veranderen door feitelijke veranderingen in de maatschappij, door nieuwe ervaringen, en zo voort. Wat overigens voor mij niet betekent dat wat wenselijk is en wat niet, nu maar overgelaten moet worden aan de willekeur van bepaalde tijden, mensen, en maatschappijvormen. Mijn opvatting is dat ten aanzien van waarden en normen een voortdurende dialoog tussen mensen noodzakelijk (normatieve rationaliteit) is en dat sommige waarden en normen beter verdedigbaar zijn dan andere (geen kritiekloos relativisme en postmodernisme).