Het is niet eenvoudig om helder te krijgen wat begrippen als 'religie', 'godsdienst', 'geloof' precies inhouden. De Nederlandse taal is een van de weinige talen met de twee onderscheiden begrippen 'religie' en 'godsdienst'. Er is discussie over mogelijk, maar ik behandel ze als andere auteurs voor het gemak als synoniemen.
Wanneer mensen te maken krijgen met andere mensen die leven naar een religieuze visie, valt in de eerste plaats het irrationele aspect van zo'n visie op. Dat irrationele kan alleen aangeduid worden, woorden zijn mogelijk maar schieten vaak te kort. Het is precies dit aspect waarvoor men ook wel het begrip 'geloof' gebruikt: het verwijst naar datgene dat zich onttrekt aan rationele controleerbaarheid, aan wetenschappelijke toetsing, ja zelfs aan intermenselijke communicatie. Je gelooft het of je gelooft het niet, je hebt die ervaring of je hebt hem niet.
Geloof is overigens niet alleen maar iets van religie. Ook een zeer wereldlijk vooruitgangsgeloof (bijvoorbeeld in de wereld van wetenschap en techniek) is een geloof met oncontroleerbare irrationele uitgangspunten. Toch is het verschil met het irrationele aspect van een religieuze visie in de praktijk groot. Het heeft meestal niet zo veel zin om met iemand te discussiëren over zijn of haar geloof in god, keuze voor een kerk, opvattingen binnen die kerk, en zo verder. Maar in wetenschap wordt over irrationele uitgangspunten vaak wel discussie gevoerd, waarbij gestreefd wordt naar een goede onderbouwing van keuzes en uitgangspunten en opvattingen. Bovendien staan binnen de praktijk van wetenachap en techniek rationele controleerbaarheid en wetenschappelijke toetsing hoe dan ook centraal.
Binnen deze samenhang past ook het woord 'spiritualiteit'. Dit woord wordt vaak onterecht gebruikt voor alles wat met levensbeschouwing, filosofie, ethiek, waarden en normen te maken heeft. De betekenis ervan is veel beperkter dan dat. Spiritualiteit verwijst naar dat deel van de mens dat sommigen wel erkennen en anderen niet, namelijk: de ziel, die geestelijke vermogens van de mens die hem in staat stellen gevoelsmatig een diepe relatie te ervaren met het hogere.
Spiritualiteit zegt dus iets over de religieuze beleving van een individueel gelovig mens, een beleving die zelfs bijna los kan komen staan van het gegeven dat iemand lid is van een religieuze gemeenschap. Etty Hillesum die - zie Het verstoorde leven van 1981 - in een opwelling neerknielt in haar badkamer, dat is een voorbeeld van spirituele beleving. Dat iemand op zondag naar de kerk gaat niet zonder meer. Hoewel de kern van elke religie dus irrationeel is, is niet iedereen die zich bekent tot een religie spiritueel en in staat tot diepere religieuze ervaringen.
Een religieuze visie is uiteraard niet alleen maar een irrationeel gevoel. Gevoelens kunnen omgezet worden in handelingen en in woorden. Wat de religieuze handelingen betreft geldt bijvoorbeeld dat gelovigen via rituelen omgang proberen te vinden met die diepere religieus waargenomen hogere machten, om de relatie met die machten dieper te beleven, om deze machten gunstig te stemmen of om ze te bedanken, en dergelijke. De meest uiteenlopende rituelen en vormen van cultus komen onder mensen voor. Allerlei offers worden gebracht, al of niet volgens een zeer nauwkeurig handelingspatroon. Allerlei reinheidsvoorschriften worden gevolgd. Allerlei vormen van inkering en gebed komen al of niet op vastgelegde tijden aan de orde.
Ik wil geïnteresseerde lezers wijzen op wetenschappelijke disciplines als vergelijkende godsdienstwetenschap en fenomenologie der godsdiensten. Deze disciplines vergelijken alle mogelijke religieuze visies met elkaar en proberen gemeenschappelijkheden en verschillen te beschrijven. Studies in die richting kunnen een schat aan informatie bevatten over wat religie is, over de religieuze handeling en het religieuze woord, over de organisatie van religies, over de waarden en normen verbonden met religies, en nog veel meer.
Wat de religieuze woorden betreft geldt dat ze in de eerste plaats deel uit kunnen maken van rituelen (bijvoorbeeld: een gebed, een mantra, een gezang). Maar het verwoorden van religieuze ervaringen kent ook een andere dimensie. Er kan iemand komen die aan die ervaringen een verdergaande visie koppelt op de kosmos en het menselijke bestaan en deze uitdraagt (Mohammed, Jezus, Boeddha, allerlei andere zieners en profeten). Anderen schrijven die visie vervolgens op, werken haar uit, leiden er verboden en geboden uit af, schrijven rituele handelingen voor en uiteindelijk ontstaan via die weg de 'heilige geschriften' of 'heilige boeken' die kenmerkend zijn voor alle grote wereldreligies (de veda's, de koran, de bijbel).
Die geschriften gaan gepaard met het organiseren van de gelovigen in een geloofsgemeenschap en vormen er de basis van. Tegelijkertijd wordt er door allerlei andere belangrijke mensen in die geloofsgemeenschap over de geschriften nagedacht (theologie) zodat een hele bibliotheek kan ontstaan van boeken die eveneens een wezenlijke basis voor de geloofsgemeenschap vormen.
Al die zogenoemde 'heilige boeken' bevatten een visionaire uitwerking van de schepping van de wereld, van het lot van de mens daarin, van de geschiedenis van die mens op aarde vanaf de vroegste tijd tot nu. Bovendien wordt geprofeteerd wat er met de gelovige en de ongelovige mens zal gebeuren in de toekomst, hoe het goede beloond en het kwade gestraft zal worden. Daarnaast wordt aangegeven hoe (via het volgen van welke geboden en verboden) mensen een goed en deugdzaam leven kunnen leiden, en zo verder. Met andere woorden visie op de kosmos, visie op de geschiedenis, visie op de mens, visie op de samenleving, en waarden en normen staan hier in één grote samenhang beschreven.
Een religie is altijd cultureel / maatschappelijk gebonden. Dit in de betekenis dat een bepaalde religie ontstaan is in een bepaalde omgeving die van invloed is op de inhoud van de geschriften (de taal, visie op de tijd, visie achter waarden en normen, de waarden en normen zelf) en op de organisatie van de geloofsgemeenschap. In de tweede plaats in de betekenis dat de maatschappelijke machtsverhoudingen binnen een cultuur of samenleving van grote invloed zijn op het conservatieve dan wel revolutionaire karakter van een religie.
De zesdelige BBC-documentaire Eyes on the prize - die handelt over de zwarte burgerrechtenbeweging in de jaren 50/60 in de Verenigde Staten - laat duidelijk zien dat het Christendom van de onderdrukkende blanken conservatief werkte en het Christendom van de onderdrukte zwarte bevolking revolutionair werkte. James Baldwin heeft dat eveneens ergens opgemerkt. Ook de zogenaamde bevrijdingstheologie in Zuid-Amerika was Christendom voor de onderdrukten en kreeg dan ook grote problemen met de conservatieve krachten in de christelijke kerk.
Maar in de derde plaats ook in die betekenis dat een geloofsgemeenschap verweven raakt met een bepaalde regio, waarbinnen de grote meerderheid leeft naar de geboden en verboden van de heilige geschriften en van de institutie die de gelovigen georganiseerd houdt. Denk aan India (Hindoeïsme, Boeddhisme), China (Confucianisme, Taoïsme), Japan (bepaalde vormen van Boeddhisme, Shinto), Palestina / Israël (Jodendom), de Arabische wereld (Islam), en ook nog steeds de westerse samenleving (bepaalde vormen van Christendom) en de Oost-Europese (Grieks-Orthodoxe en Russisch-Orthodoxe vorm van Christendom).
Zo gauw grote groepen met een bepaalde religieuze levensbeschouwing voor langere tijd migreren naar een omgeving met een andere dominante religieuze levensbeschouwing ontstaat er voor de groep die migreerde op alle fronten een ontworteling en voor het land waarheen deze groepen migreren een confrontatie met een andere religie van een andere cultuur. De diversiteit die ontstaat kan zorgen voor grote problemen, in feite dus de problemen van een pluriforme, multiculturele samenleving. Hoe hard verschillende religieuze levensbeschouwingen met elkaar botsen heeft onder andere met het volgende punt te maken.
Maar het kan ook hard botsen binnen een religie. Elke religie die in het stadium zit van 'heilige geschriften', geloofsgemeenschap, organisatie, theologie en zo meer, kent ook het probleem van interne verdeeldheid. Er ontstaat ergens een moment dat verschillende interpretaties van een 'heilig geschrift' leiden tot een grote strijd tussen gelovigen van dezelfde geloofsgemeenschap. Een wezenlijk punt komt vaak terug: moet de tekst hier letterlijk genomen worden of mag de tekst symbolisch opgevat worden dan wel vrij geïnterpreteerd worden?
Deze kwestie bestaat bijvoorbeeld ten aanzien van het scheppingsverhaal in de bijbel en wekt in de Verenigde Staten nog steeds beroering wanneer creationisten (die het verhaal letterlijk nemen) weer eens op de vuist gaan met evolutionisten (die het verhaal zien als een mythe maar verder uitgaan van de wetenschappelijke evolutietheorie).
Een strenge, vaak letterlijke opvatting van een heilig geschrift met alle verboden en geboden die er in staan wordt wel aangeduid met fundamentalisme of dogmatisme. In Islamitische landen vinden we bijvoorbeeld fundamentalistische stromingen, met bijvoorbeeld grote gevolgen voor de waarden en normen waaraan vrouwen zich horen te houden. Maar ook in een westers land als de Verenigde Staten bestaan er bijzonder dogmatische en conservatieve stromingen binnen het daar dominante Christendom.
Verschillende interpretaties van wat geloofd en gedaan moet worden vaak tot onoverbrugbare meningsverschillen, vooral wanneer het gaat om fundamentalistische en dogmatische opvattingen. Andersdenkende groepen worden bestempeld als ketters, afsplitsingen ontstaan, soms ook schisma's (een diepgaande scheuring die een geloofsgemeenschap echt in twee helften kan delen), verschillende geloofsrichtingen bestaan naast elkaar die elkaar bestrijden, ongelovigen of andersgelovigen worden minachtend behandeld, tolerantie voor andersdenkenden is ver te zoeken.
Verder is het belangrijk om te zien dat mensen die een religieuze visie hebben meestal direct deel uitmaken van een maatschappelijke groep van gelijkgestemden en de sociale codes van die groep volgen. Dat kan er in de praktijk toe leiden dat - om het maar eens simpel te zeggen - mensen niet naar de kerk gaan omdat ze zo religieus en gelovig zijn, maar naar de kerk gaan omdat dat nu eenmaal zo hoort en dat door iedereen van de sociale groep gedaan wordt. Bekend is de kritiek van de Deense theoloog Søren Kierkegaard uit de 19e eeuw hierop, die pleitte voor het herstel van de echte religieuze beleving van het individu. Met andere woorden: de sociale banden en de sociale controle in een geloofsgemeenschap kunnen zo sterk zijn dat de aandacht voor de diepgaande religieuze ervaring plaatsmaakt voor het slaafs volgen van de gedragsregels van de groep.
Veel (westerse) mensen zijn niet meer religieus en herkennen zich veel meer in een niet-religieuze visie waarin de eigen verantwoordelijkheid van mensen wezenlijk is. Ze gaan er met andere woorden van uit dat mensen zelfstandig moeten kiezen, dat ze hun eigen leven moeten vormen en leiden, dat niemand voor hen op fundamentele punten kan beslissen, dat het gaat om het leven hier en nu, en dergelijke. De kloof met religieuze mensen die leven met gevoelens als nederigheid en deemoed, dankbaarheid en afhankelijkheid tegenover hogere machten, met een geloof in vaste waarden en normen en zonder de neiging om tolerant te zijn tegenover andersdenkenden, is dan wel erg groot.