De ontwikkelingen in de westerse samenleving worden in de eerste plaats wel aangeduid met de uitdrukking 'de onttovering van de wereld'. Wat betekent dat?
Betovering, toveren, tovenaars. Dat zijn toch woorden die doen denken aan magie, aan merkwaardige machten en krachten in de wereld. Een tovenaar kan op volstrekt oncontroleerbare wijze dingen te voorschijn laten komen en andere zaken laten verdwijnen. Een tovenaar kan mensen laten zweven en een lang touw rechtop laten staan. En wanneer mensen door andere mensen betoverd zijn, voelen ze wonderlijke dingen en kunnen ze zich zeer merkwaardig en raadselachtig gaan gedragen. Pas wanneer de betovering verbroken is, wordt alles weer gewoon. En ook wanneer er onbegrijpelijke en onverwachte dingen gebeuren zeggen mensen dat het toverij is.
Toverij hoort thuis in een magische wereld. In een magische wereld gebeurt niet alles via de wetenschappelijk vastgestelde en vastomlijnde wetmatigheden van een onttoverde wereld. Bomen en dieren kunnen er praten, mensen kunnen op wonderbaarlijke wijze andere mensen genezen en zelfs uit de dood oproepen, allerlei ongrijpbare krachten sturen het verloop van de alledaagse gebeurtenissen zonder dat mensen er ooit greep op zullen hebben, ook al doen ze daartoe vele pogingen via rituelen. Er zijn hogere machten die aanbeden worden, maar die zich op een of andere manier altijd aan de controle van mensen zullen onttrekken.
In een magische wereld spelen daarom religieuze levensbeschouwingen een grote rol. Die beschrijven de samenhang in de kosmos, geven aan hoe de geschiedenis zal verlopen, omschrijven de rol die mensen in de kosmos hebben, en geven ook regels voor hoe mensen zich tegenover de hogere machten en tegenover elkaar horen te gedragen.
De onttovering van de wereld ontstond door de ontwikkeling van wetenschap en techniek in de westerse samenleving. Langzamerhand groeide het optimistische idee dat er als uitgangspunt geen geheimzinnige onberekenbare machten zijn en dat alles uiteindelijk door mensen beheersbaar is. In de achttiende en negentiende eeuw ontstond in het Westen een sterk vooruitgangsgeloof: het idee dat mensen hun eigen geschiedenis kunnen maken, dat mensen zowel de natuur als de samenleving naar hun eigen hand kunnen zetten zodat alle schaarste en armoede en honger opgeheven zouden kunnen worden en een ideale maatschappij zou kunnen ontstaan.
Omdat vanaf dat punt het meeste belang gehecht werd aan wetenschappelijke verklaringen van de werkelijkheid, ontstond er tegelijkertijd een groot scepticisme tegenover de mythische verklaringen van de werkelijkheid die religieuze levensbeschouwingen hanteren. Scheppingsverhalen over het ontstaan en de ontwikkeling van de kosmos en (het leven op) de aarde werden bijvoorbeeld steeds minder letterlijk genomen en in het denken van veel mensen uiteindelijk vervangen door een wetenschappelijk verhaal zoals de evolutietheorie biedt. Naast de uitdrukking 'onttovering van de wereld' duikt dan ook vaak de uitdrukking 'ontmythologisering' op.
Veel auteurs hebben voor dezelfde maatschappelijke ontwikkeling een andere uitdrukking: zij hebben het over de rationalisering van de samenleving. Het is immers de rationaliteit van wetenschap en techniek die op allerlei terrein irrationele uitgangspunten en verklaringen aanvecht en bestrijdt. Althans: zo denken velen in de achttiende en negentiende eeuw.
De filosoof Condorcet is een voorbeeld uit de 18e eeuw. In Esquisse d'un tableau historique des progrès de l'esprit humain (wat betekent: Schets van een historisch beeld van de vooruitgang van de menselijke geest) van 1794 is hij van mening dat het rationaliteitsmodel van de natuurwetenschappen de mensen kan verlichten en ook moreel kan vervolmaken, omdat via die wetenschap elk bijgeloof bestreden kan worden en vooruitgang op elk terrein gerealiseerd kan worden (zoals de gelijkheid van mannen en vrouwen, het bestrijden van de criminaliteit en van ziekte, en zo meer).
Na Condorcet zijn er nog vele schrijvers geweest die zich met de rationalisering van de samenleving hebben bezig gehouden. August Comte (1798-1857) legde ook veel nadruk op het belang van de wetenschap voor de maatschappelijke ontwikkeling. Karl Marx (1818-1883) legde meer de nadruk op de rol van de ontwikkeling van de economie (meer kennis en betere productietechnieken maken die rationalisering noodzakelijk).
Negentiende eeuwse aanhangers van de evolutietheorie en het sociaal darwinisme stelden dat rationalisering een gevolg was van de biologische ontwikkeling van de soort mens die zich via zijn ratio steeds beter aan zijn levensomstandigheden wist aan te passen en zo wist te overleven. En ook in de twintigste eeuw hebben allerlei denkers zich verdiept in de oorzaken en de gevolgen van die duidelijk waarneembare maatschappelijke rationalisering.