Het maatschappelijk proces dat aangeduid wordt met de elders geïntroduceerde termen 'onttovering', 'ontmythologisering' en 'rationalisering' heeft altijd tot tegenstrijdige reacties geleid.
Naast de enthousiaste aanhangers van wetenschap en techniek en de grote voorstanders van rationele verandering van de samenleving zijn er altijd ook mensen geweest die betwijfeld hebben of we nu wel zo blij moeten zijn met een allesoverheersende aanwezigheid van wetenschappelijkheid en slimme technieken en of die rationele aanpak nu wel echt een rechtvaardiger samenleving zou opleveren.
Voor de hand liggend is dat er altijd conservatieve reacties zijn geweest op de toenemende invloed van wetenschap en techniek en op de behoefte aan maatschappelijke verandering. Ik gebruik het woord 'conservatief' in letterlijke zin: het betekent dan 'behoudend'. Er zijn met andere woorden steeds weer mensen geweest die wilden behouden wat er was en de nieuwe ontwikkelingen met zeer gemengde gevoelens aanschouwden.
Uiteraard horen daar mensen bij die een religieuze levensbeschouwing hebben die zij uiteindelijk boven al het menselijk denken stellen. Ontmythologisering is voor religieuze, voor gelovige mensen - in ieder geval op meer theoretisch niveau - altijd een enorm probleem geweest, en dat is het nog, getuige de grote aandacht die dit onderwerp gekregen heeft in de theologie van de laatste veertig jaar.
Daarnaast zijn er altijd conservatieven geweest in politieke zin, mensen dus die niet wilden dat de maatschappij zou veranderen. Dat waren vaak mensen die hun machtspositie aangetast zagen en hun geprivilegieerde positie dreigden te verliezen. Voor hen is wetenschappelijke rationaliteit altijd bedreigend geweest, omdat ze door wetenschap vaak gedwongen worden onaangename feiten onder ogen te zien.
Maar er waren net zo goed mensen die oprecht streefden naar een humaner samenleving, die echter meenden dat de toenemende invloed van een wetenschappelijk geregelde industrie en rationeel bestuurde maatschappij helemaal niet zo'n fraaie samenleving zou opleveren. Die mensen zijn er ook vandaag de dag nog. Zij willen bijvoorbeeld de natuur beschermen en verzetten zich tegen de milieuverontreiniging door de industrie. Of zij willen kleinschalige samenleefvormen behouden, denkend aan de bureaucratie van allerlei maatschappelijke instellingen waarin iedereen een nummer is.
Ook in de filosofie, in de literatuur, en in de wetenschap zelf zijn er altijd mensen geweest die betwijfeld hebben of (technische dan wel wetenschappelijke) rationaliteit wel zo veel vermag dan wel of (technische dan wel wetenschappelijke) rationaliteit wel zo'n positieve gevolgen heeft.
Er is uit en te na gewezen op de onderliggende irrationele motieven van mensen, in de Romantiek, in de levensfilosofie, in de psychoanalyse, in de sociologie van het antisemitisme en racisme, en zo meer. Waarbij ook bedacht werd dat dat streven naar wetenschappelijk-rationele en technisch-rationele beheersing van de natuur en de samenleving net zo goed voort kan komen uit irrationele motieven (bv. een overdreven behoefte aan controle en macht over dingen en mensen) die helemaal niets meer met wetenschap en techniek te maken hebben.
Daarnaast is er ook steeds gewezen op de negatieve gevolgen van de toenemende invloed van wetenschap en techniek in de samenleving. In het denken van veel schrijvers duiken termen op als vervreemding, verzakelijking, verdinglijking, en nog andere.
De term 'vervreemding' duidt er in dat verband op dat de maatschappij zich onder invloed van wetenschap en techniek zó ontwikkelt, dat mensen vreemden worden voor zichzelf en voor elkaar. Uiteraard kan men alleen maar van vervreemding spreken, wanneer men kan aangeven waarvan mensen dan vervreemden. Van wat mensen eigenlijk zijn, zou de reactie kunnen zijn. De moeilijkheid daarbij is dan wel dat de invulling daarvan afhankelijk is van iemands mensvisie. Mensen kunnen echter heel verschillend denken over wat het ware menszijn inhoudt en over hoe mensen zouden moeten leven met elkaar. Dat betekent dat de opvattingen over vervreemding sterk uiteen kunnen lopen. Toch is het onderliggende idee bij alle opvattingen steeds dat "er wat verloren gaat", dat het nieuwe "ten koste gaat" van het oude.
Een voorbeeld zou kunnen zijn dat het voor een bedrijf een voordeel kan zijn om de productie wetenschappelijk-rationeel in de vorm van lopende bandwerk te organiseren, maar dat dat er toe kan leiden dat de arbeiders hun werk als vervreemdend gaan ervaren. Ze verliezen de betrokkenheid bij het product dat ze maken omdat ze er alleen nog een paar onderdelen van in elkaar zetten, en daarmee verliezen ze uiteindelijk het plezier in hun werk omdat het geestdodend is geworden en niet meer bevredigt.
Het voorbeeld illustreert meteen ook de twee andere termen. Wanneer bovenstaand bedrijf de productie zo opzet als is aangegeven, dan blijkt daaruit dat het niet meer de bedoeling van het bedrijf is om de arbeid leefbaar te maken, om de arbeiders rechtvaardig te behandelen en het hen naar de zin te maken, en dergelijke. De rationalisering van de samenleving leidt tot een verzakelijking: zakelijke overwegingen worden belangrijker gevonden dan humane motieven, de zaak is belangrijker dan de menselijkheid of de moraal. Uiteindelijk heeft dat ook geleid tot verzakelijkte relaties tussen mensen: als ik iemand een product kan verkopen doe ik dat, ook al is het product niet echt nodig of ook al deugt het product nauwelijks, had die ander maar moeten opletten.
De rationalisering van de samenleving leidt ook tot verdinglijking: mensen worden gezien als ding onder de dingen, met dingen mag je manipuleren, dingen mag je verkopen, en ook hier gaat het dus niet meer om menselijkheid of om morele motieven.