Waarden hebben de vervelende eigenschap dat ze weinig concreet zijn.
Verschillende (groepen) mensen kunnen bijvoorbeeld allemaal zeggen dat ze streven naar democratie. Maar dat betekent niet dat ze ook hetzelfde doen. En beleefdheid is een waarde die veel mensen nastrevenswaardig vinden. Maar de praktische invulling kan van cultuur tot cultuur en van sociale groep tot sociale groep enorm verschillen. Duidelijk krijgen wat (groepen) mensen in het algemeen nastrevenswaardig en wenselijk vinden is belangrijk, maar het minstens zo belangrijk om te achterhalen wat die (groepen) mensen zeggen over hoe mensen zich concreet horen te gedragen.
Een alledaagse en veel gebruikte omschrijving van het begrip 'norm' is 'leidraad voor het handelen'. Die omschrijving is wat vaag, omdat de samenhang met achterliggende waarden niet duidelijk is. Een betere definitie van het begrip norm is deze:
een norm staat voor een maatstaf aan de hand waarvan mensen - met hun waarden op de achtergrond - oordelen vellen over dingen, mensen, situaites en zo verder.
Die oordelen hoeven niet verwoord te worden, maar als dat wel gebeurt worden in die oordelen waarderingswoorden opgenomen als 'goed', 'fout', 'verkeerd', '(on)juist', 'mooi', 'lelijk', en ga zo maar door. De samenhang met waarden is in deze omschrijving zichtbaar. Bovendien is de definitie zo algemeen gesteld dat het niet alleen gaat over morele normen maar ook kan gaan om technische normen.
Regelmatig zie je voor 'norm' het woord 'gedragsregel' opduiken. Gedragsregels zijn zeker normen, maar normen hoeven geen gedragsregels te zijn. De zojuist gegeven definitie is veel breder. Een parallel met het begrip 'waarden' is juist dat ook normen op allerlei delen van de werkelijkheid betrokken kunnen zijn. Het is een misverstand dat normen altijd morele of sociale normen zijn.
Normen zijn er in allerlei soorten en met betrekking tot de meest uiteenlopende zaken.
Normen staan dus lang niet altijd voor gedragsregels, voor maatstaven waaraan het gedrag van mensen hoort te voldoen. Normen zijn simpelweg concrete maatstaven voor van alles. Aan welke esthetische maatstaven hoort voor iemand een schilderij te voldoen, wil die persoon het mooi noemen? Aan welke technische maatstaven hoort een computer te voldoen wanneer hij moet functioneren voor Desktop Publishing? Aan welke sociale maatstaven hoort het gedrag van een hulpverlener te voldoen bij verschillende groepen hulpvragers? Het zijn allemaal legitieme vragen naar de maatstaven die mensen gebruiken. Daarom hanteer ik die definitie.
Bovendien heeft deze definitie ook nog het voordeel dat voor hetzelfde deel van de werkelijkheid verschillende maatstaven zichtbaar kunnen worden.
Een voorbeeld. Men zal bij de beoordeling van een rolstoel terecht technisch-functionele normen hanteren. Maar steeds meer mensen die afhankelijk zijn van een rolstoel hebben tegenwoordig ook esthetische normen: ze willen dat hun rolstoel er leuk en aantrekkelijk uit ziet.
Nog een voorbeeld: een kunstwerken - laten we zeggen een film - kan beoordeeld worden met zeer uiteenlopende normen op de achtergrond. Dat kunnen technische normen zijn (opnametechniek, snijtechniek, geluidstechniek), esthetische normen (bijvoorbeeld in recensies van filmcritici), morele normen (is die naaktscène nog wel toelaatbaar voor jeugdige kijkers?), sociale normen (welke maatschappelijke functie moet de film vervullen?), en zo voort.
Het is mogelijk normen op allerlei punten in te delen. Zo kan men letten op hun ontstaan. Een aantal normen is historisch gegroeid en speelt zo vanzelfsprekend een rol dat er met recht gesproken kan worden van 'onuitgesproken wetten' of 'stilzwijgende afspraken'. Andere normen daarentegen zijn zeer bewust en via veel formeel overleg tot stand gekomen zoals wetten, statuten, reglementen.
Ook de detaillering verschilt. De meeste technische normen bijvoorbeeld zijn zeer precies vastgelegd in norm-bladen. Er bestaan speciale instituten die die normen vaststellen dan wel schriftelijk vastleggen en bewaren. De fabrikanten van fototoestellen zullen zich voor de instelling van lichtgevoeligheid houden aan de DIN- of ASA-normen voor lichtgevoeligheid.
Tot slot wil ik nog opmerken, dat - net als bij waarden - ook bij normen onderscheiden kan worden in individuele normen, groepsnormen, en normen binnen organisaties / instituten.