Mensen leren hun waarden en normen via socialisatie. Maar wat ís socialisatie?
Een algemene definitie geeft Anja Meulenbelt:
"Onder socialisatie versta ik het hele proces waarbij we leren een deel van deze maatschappij te zijn, waarin we ons de waarden en normen en gebruiken van die maatschappij eigen maken tot ze een deel zijn geworden van onze persoonlijkheid. Een groot deel van dat socialisatieproces is de socialisatie tot man of vrouw. Socialisatie is dus een breder begrip dan 'opvoeding', want het omvat meer dan de bewuste pogingen van ouders of leerkrachten om kinderen manieren te leren en te leren praten. Ook onbewuste invloeden zijn er een deel van: het voorbeeld dat de ouders geven, de verwachtingen die leerkrachten hebben. En verder horen er ook de zaken bij die niet speciaal bedoeld zijn om ons op te voeden: de beelden die de media verspreiden, de inhoud van onze taal, de machtsverhoudingen die we om ons heen zien."(De schillen van de ui, 1984, p. 92)
Dit citaat is representatief voor de verschillende omschrijvingen van socialisatie die in de literatuur te vinden zijn, en sluit perfect aan bij de normatieve benadering die ik zelf belangrijk vind. Hoe worden waarden en normatieve opvattingen beïnvloed door de historische / culturele / maatschappelijke / biiologische achtergrond van mensen? Zijn verschillen in waarden en normen daar op terug te voeren? Zijn die verschillen dan wel overbrugbaar? En hoe dan? En als dat niet zo is, wat dan?
Socialisatie is superbelangrijk. Van jongs af aan leert iedereen de visies, de waarden en normen, de gedragsregels, van zijn of haar omgeving kennen en internaliseert deze om in die omgeving sociaal te kunnen functioneren. Socialisatie is zo alom aanwezig, dat we ons achteraf vaak niet meer kunnen herinneren hoe we onze tanden hebben leren poetsen, hoe we precies over seksualiteit zijn voorgelicht, hoe we geleerd hebben ons als jongen of meisje te gedragen, en dergelijke meer. We hebben allerlei waarden en normen aangeleerd, maar we weten niet meer hoe. Ze zijn impliciet geworden, geïnternaliseerd, geautomatiseerd, tot gewoonte geworden.
Maar ze zijn er dus wel. En omdat mensen nooit helemaal hetzelfde gesocialiseerd zijn, verklaart dat een groot deel van de verschillen in waarden en normen tussen mensen. Hoewel ik daar wel aan toe moet voegen dat socialisatie voor mensen met ongeveer gelijke achtergronden en levend in ongeveer gelijke maatschappelijke omstandigheden toch nog redelijk gelijk ligt, waardoor deze verschillen meestal niet opvallend groot zijn.
Van de andere kant kunnen mensen die in een heel andere cultuur of maatschappelijke groep gesocialiseerd zijn (islamitisch of hindoestaans of streng-christelijk of streng-communistisch of wat ook) daarom juist heel andere waarden en normen hebben. En als mensen die heel verschillend gesocialiseerd zijn bij elkaar wonen en met elkaar om moeten gaan (zoals bijvoorbeeld in de Nederlandse samenleving), dan kan dat dus tot problemen leiden, vooral ook omdat socialisatie ook de inhoud van iemands gevoelsleven bepaalt. Wat iemand voelt, is niet zomaar iets toevalligs. Je kunt terecht zeggen: iemand heeft geleerd dingen op een bepaalde manier te voelen. Dat blijkt vaak bij normen ten aanzien van intiemere handelingen zoals naar de WC gaan, maandverband gebruiken, seksualiteit, en dergelijke. Er blijken dan bijvoorbeeld ook verschillen te bestaan in pijnlijkheidsgrens: sommige mensen ervaren eerder gevoelens van schaamte, gêne, voelen zich sneller opgelaten of ongemakkelijk, dan andere mensen bij die intiemere handelingen.
Het is echter ook duidelijk dat die pijnlijkheidsgrens tijdens iemands leven kan verschuiven door het opdoen van meer ervaring en door het opbouwen van meer zelfvertrouwen. Absolutisme / relativisme en tolerantie (die allemaal met gevoelens te maken hebben) worden dan ook sterk gekleurd worden door ervaringen tijdens de socialisatie. Dat verklaart bijvoorbeeld waarom het zo moeilijk is om mensen met sterke vooroordelen te laten inzien dat ze vooroordelen hebben: om hen van gedachten te doen veranderen moet je hen van gevoelens doen veranderen.
Zijn de waarden en normen van mensen niet los te denken van de socialisatieprocessen die ze ondergaan en meegemaakt hebben, socialisatie is op haar beurt weer niet los te denken van allerlei historische en maatschappelijke achtergronden. Met andere woorden: socialisatie is gekleurd door de historische periode waarin mensen leven en door de historische omstandigheden waarmee mensen te maken hebben.
Socialisatie in de Middeleeuwen was inhoudelijk anders dan socialisatie nu. De boeken van Van Ussel (Geschiedenis van het seksuele probleem, 1982), Ariès (De ontdekking van het kind - Sociale geschiedenis van school en gezin, 1987), Dasberg (Grootbrengen door kleinhouden - als historisch verschijnsel, 1981), en vele anderen laten bijvoorbeeld zien dat seksuele voorlichting vroeger niet eens als zodanig bestond en daarom ook geen probleem vormde.
Waarom niet? Omdat kinderen altijd met hun ouders samen sliepen (geen aparte slaapkamers! geen slaapkledij!) en de natuur nog vlakbij hadden zodat ze simpelweg konden waarnemen hoe vrijen en seksueel contact verliepen. Er was geen taboe op seksualiteit, voor een groot deel omdat de maatschappelijke omstandigheden toen dat taboe niet toelieten. Vandaag de dag kennen veel mensen maatschappelijke omstandigheden waarbij per gezin meerdere slaapkamers bestaan, waarin kleding geen luxe meer is, de natuur ver is, en dergelijke, dus via die weg zullen kinderen niet veel meer op kunnen steken over seksualiteit. Van de andere kant komt er tegenwoordig via Internet een hele wereld van seksualiteit op kinderen af waarmee de meeste ouders niet zo blij zullen zijn. Socialisatie kan dus van tijd tot tijd inhoudelijk verschillen.